Spożycie niektórych produktów, nawet w śladowych ilościach może prowadzić do anafilaksji – ciężkiej zagrażającej życiu reakcji o bardzo gwałtownym przebiegu. Nie ma wątpliwości, że wielu tragedii można by uniknąć, gdyby alergicy były lepiej wyedukowani co do przyczyn reakcji, metod zapobiegania oraz postępowania w razie objawów anafilaksji. 

W ostatniej dekadzie, lekarze zauważyli dynamiczny wzrost liczby osób chorych na różnego rodzaju alergie. Szczególnie niepokojące są dane dotyczące wzrastającej częstości występowania chorób związanych z nadwrażliwością alergiczną na pokarm.

„Liczba chorych wykazujących objawy alergii na pokarmy w Europie według danych Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej,  w ciągu ostatnich 10 lat zwiększyła się dwukrotnie, a liczba chorych trafiających do oddziałów ratunkowych z powodu ciężkich reakcji pokarmowych spowodowanych nadwrażliwością alergiczną wzrosła w tym zakresie aż siedmio-krotnie” – mówił prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi - alergolog i gastroenterolog, Kierownik Katedry i Kliniki Alergologii, Immunologii Klinicznej i Chorób Wewnętrznych Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Dynamiczny wzrost nadwrażliwości pokarmowych o podłożu alergicznym dotyczy osób dorosłych jak i dzieci. W wielu przypadkach pierwsza manifestacja choroby występuje już w wieku niemowlęcym, jednak niejednokrotnie pierwsze objawy pojawiają się dopiero w życiu dorosłym, czy nawet w wieku podeszłym.  

O nadwrażliwości pokarmowej mówimy wtedy, gdy organizm nieprawidłowo reaguje na niektóre pokarmy, które w przypadku większości ludzi nie wywołują dolegliwości. Reakcja na określone składniki pokarmowe może mieć różną siłę. Nawet ich śladowe ilości mogą wywoływać zespół niepożądanych i groźnych objawów. 

W przypadku nietolerancji pokarmowych mamy do czynienia z sytuacją o wiele bardziej złożoną, gdyż objawy są niezależne od układu immunologicznego, a mają zaś związek z reakcjami o charakterze metabolicznym, farmakologicznym czy wynikają z niedoborów enzymatycznych organizmu.

„Typowym przykładem nietolerancji pokarmowych jest niedobór laktazy, którym dotkniętych jest w populacji polskiej kilkadziesiąt procent ludzi. Katar, łzawienie oczu, wysypka, ból brzucha, biegunka to typowe objawy reakcji alergicznej w jej lekkiej postaci. Jednak przy jej ciężkim przebiegu może dojść do wstrząsu anafilaktycznego objawiającego się silną dusznością, zaburzeniami układu krążenia, spadkiem ciśnienia i wreszcie utratą świadomości” – wyjaśnia prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Czynniki występowania alergii pokarmowej

Przyczyny pojawiającej się coraz częściej alergii pokarmowej są wielorakie. Urbanizacja środowiska naturalnego jest jednym z głównych powodów. Alergia pokarmowa pojawia się kilkakrotnie częściej w dużych aglomeracjach miejskich niż na wsi.

„Wysoko uprzemysłowione środowisko, a co za tym idzie współczesny styl życia i odżywiania, są przyczyną narastających, nieprawidłowych reakcji pokarmowych. Spożywamy coraz mniej naturalnych pokarmów z ogromną ilością potencjalnych alergenów, zawierający coraz więcej barwników i konserwantów. Mogą one inicjować reakcje alergiczne, w tym anafilaksję”- tłumaczy prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Okazuje się, że na ryzyko ujawnienia się alergii pokarmowej u dzieci wpływ mają takie czynniki jak wiek matki oraz sposób przyjścia na świat dziecka. U dzieci kobiet, które rodziły powyżej 35 roku życia oraz przez cesarskie cięcie, ryzyko wystąpienia alergii pokarmowych u dziecka jest większe.   

Ekspozycja na dym nikotynowi to kolejny czynnik, który sprzyja  rozwojowi nietolerancji pokarmowych. Stres, intensywne emocje również mogą wyzwolić mechanizm spustowy silnej reakcji alergicznej.

„Duża wilgotność powietrza, przemęczenie, różnego rodzaju przeziębienia mogą obniżyć tolerancję na alergeny. Choroby zakaźne, takie jak grypa czy zapalenie płuc i oskrzeli, mogą przyspieszyć pojawienie się symptomów lub nasilić te, które wystąpiły. Nie bez znaczenia jest również szybkość spożywania pokarmów, która może przyczynić się do zintensyfikowania objawów” – wylicza dalej prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Co najczęściej uczula Polaków

Reakcje alergiczne wywołują zarówno substancje pochodzenia zwierzęcego, takie jak mleko krowie, białko jaja, skorupiaki, ryby oraz produkty pochodzenia roślinnego, takie jak zboża, zwłaszcza pszenica, soja, ale również kukurydza, seler, orzechy, rośliny strączkowe, nasiona sezamu. Jeśli chodzi o owoce to najczęściej reakcje alergiczne wywołują truskawki i cytrusy.

„Jednym z największych problemów, z jakim ma do czynienia współczesna alergologia, to alergeny ukryte. Są to alergeny znajdujące się w produkcie, w którego składzie ich się nie spodziewamy. Coraz większa liczba chorych trafiających do oddziałów ratunkowych z objawami wstrząsu anafilaktycznego jest tego pośrednim potwierdzeniem” – podkreśla prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Czynniki hamujące rozwój alergii

W prewencji alergii pokarmowych, podkreśla się coraz częściej rolę takich czynników jak czyste powietrze, ćwiczenia fizyczne, regularny odpoczynek, odpowiednia higiena oraz światło słoneczne. Wszystkie te czynniki mają wpływ na wzmacnianie układu immunologicznego.

„Istotną rolę odgrywa również witamina A, która wpływa na prawidłowe dojrzewanie i funkcjonowanie nabłonków przewodu pokarmowego oraz wykazuje działanie modulujące na struktury układu immunologicznego, umiejscowione w przewodzie pokarmowym” – wyjaśnia prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Duże znaczenie w zapobieganiu alergii przypisuje się również witaminie C, cynkowi oraz zawartych w warzywach i owocach flawonoidom.  

Zdrowe nawyki

Jeśli ktoś ma predyspozycje do reakcji nadwrażliwości, powinien ściśle trzymać się zaleceń lekarza i unikać czynników wywołujących alergię.

„Powtarzająca się nietolerancja danego składnika wymaga nie tylko jego eliminacji, ale również specyficznych badań, których celem jest odpowiedź na pytanie czy mamy do czynienia z alergią czy może z innymi powodami, takimi jak choroby organiczne przewodu pokarmowego, niedobory enzymatyczne czy zaburzenia farmakologiczne” – tłumaczy prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Kluczowy jest również nawyk czytania i analizowania etykiet na produktach. Ze względu na niejednokrotnie dramatyczny przebieg alergii pokarmowej zaistniała potrzeba prawnych regulacji dotyczących informowania o obecności alergenów w pokarmach (obecnie obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, które wprowadza rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz powoduje uchylenie dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004).

Strategia działania

Główną przyczyną reakcji anafilaktycznych są pokarmy.

„Analiza dokumentacji oddziałów ratunkowych w ciągu ostatnich 15 lat wykazała, że co 13 osoba z alergią pokarmową doświadcza ciężkich, zagrażających życiu reakcji, wymagających hospitalizacji na oddziale ratunkowym. Nie ma wątpliwości, że wielu tragedii można by uniknąć, gdyby osoby stykające się z chorymi na alergię pokarmową były lepiej wyedukowane co do przyczyn reakcji, metod zapobiegania oraz postępowania w razie objawów anafilaksji” – tłumaczy prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Wstrząs anafilaktyczny charakteryzuje nagły początek objawów, które występują zwykle w ciągu kilku minut do 2 godzin po spożyciu danego pokarmu. Początkowe objawy to zazwyczaj wymioty, nudności, kaszel, zmiana barwy głosy, ból głowy. Mogą temu towarzyszyć, choć nie muszą zmiany skórne, rumień, bąble pokrzywkowe, świąd całego ciała. W pełni rozwinięty wstrząs anafilaktyczny przebiega z silną dusznością, zaburzeniami układu krążenia, spadkiem ciśnienia i wreszcie utratą przytomności.

„Przebieg anafilaksji jest zwykle gwałtowny, a alergikiem można stać się z dnia na dzień. Dla własnego bezpieczeństwa powinniśmy wiedzieć, czego absolutnie nie jeść, a na co sobie możemy sobie pozwolić, jak często, a także w jakich dawkach” – ostrzega prof. dr hab. med. Zbigniew Bartuzi

Trzy najważniejsze kroki w postępowaniu z osobą mającą wstrząs anafilaktyczny, które mogą uratować jej życie:

KROK 1 Jak najszybciej należy wezwać pogotowie

KROK 2 Należy upewnić się czy poszkodowany ma przy sobie preparat antywstrząsowy – adrenalinę do samodzielnego podania a następnie przekazać tę wiedzę ratownikowi medycznemu

KROK 3 Do czasu pojawienia się pogotowia ważne jest, aby zapewnić poszkodowanemu podstawową pomoc  - udrożnić drogi oddechowe  oraz w przypadku kiedy poszkodowany nie oddycha, uciskać klatkę piersiową (zgodnie z algorytmem 30 x 2).

Anafilaksja to ciężka, zagrażająca życiu, systemowa lub uogólniona, natychmiastowa reakcja nadwrażliwości. Nadwrażliwość natomiast określana jest jako obiektywnie występujące, powtarzalne objawy wywołane przez ekspozycję na bodziec o sile (dawce) dobrze tolerowanej przez osoby zdrowe. Inaczej mówiąc, to uogólniona reakcja organizmu na alergen lub inne czynniki (np. wysiłek fizyczny). Charakteryzuje ją nagły początek objawów z upośledzeniem drożności dróg oddechowych i/lub objawami ze strony układu krążenie (wiodący objaw to spadek ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszona akcja serca, zasłabnięcie lub utrata przytomności). Zwykle występują także objawy skórne w postaci pokrzywki i świądu skóry. Do reakcji anafilaktycznej dochodzi w ciągu kilku minut, a z reguły nie później niż kilku godzin po kontakcie z alergenem.